In deze les gaan we in de achtergronden van kerstmis. Je zult ontdekken dat dit feest afstamt van zeer oude levensbeschouwelijke tradities en verschillende lagen kent. Je gaat deze kennis omzetten in verschillende kerstgedichten/wensen.

 Opdracht
Lees eerst onderstaande vragen allemaal door.

Schema

1 Driekoningen}

Kerstmis en driekoningen

Bij de achtergronden van het huidige kerstfeest valt de combinatie van christelijke en niet-christelijke (met name Germaanse) invloeden op. Dit is overigens de reden dat bepaalde christenen (bijvoorbeeld Jehova Getuigen) dit feest niet vieren. U kunt er op wijzen dat niet Kerstmis maar Pasen het oudste christelijke feest is. De eerste christenen vierden niet de geboorte maar de verrijzenis van hun Heer. Pas vanaf de vierde eeuw begonnen christenen de geboorte van Jezus te vieren. Als datum werd de dag van de onoverwinnelijke zon gekozen: 25 december. Het feest ‘Epifanie’ (verschijning van de Heer) werd gevierd op 6 januari. Dit laatste feest stond in verband met de fragmenten in het evangelie over het bezoek van de wijzen, de doop van Jezus en het wonder te Kana. In het westen werden deze drie gebeurtenissen in de loop van de tijd van elkaar onderscheiden en op verschillende dagen gevierd. In het westen werd de populaire benaming voor Epifanie uiteindelijk ‘Driekoningen’.
Veel kerstvoorstellingen zijn in de loop van de tijd aan apocriefe geschriften ontleend. Zo wordt bijvoorbeeld de geboortegrot in het Evangelie van Jacobus uitdrukkelijk genoemd. In het evangelie van de pseudo-Matteüs wordt deze plek met de kribbe uit het canonieke evangelie van Lucas gecombineerd: de os en de ezel aanbaden het Christuskind in de grot. In het Armeense kindheidsevangelie zijn de wijzen uit het oosten vanwege hun drie geschenken veranderd in drie koningen: Gaspar (Caspar van Arabië), Melqon (Melchior van Perzië) en Balthasar van Indië.

1 Germanen}

Germanen en Kelten
De Germanen vierden rond 25 december midwinter- of joelfeesten. Feesten van dankbaarheid voor wat geweest was en hoop voor wat nog komen moest. Ze duurden 13 dagen en 12 nachten (van 24 december tot 6 januari) en sloten direct aan op de grote slachttijd. Er werd niet gewerkt, maar wel enorm veel gegeten, gedronken en lawaai gemaakt. Het lawaai was bedoeld om de geesten die tegen het einde van het jaar tevoorschijn komen te verjagen.

Er brandden voortdurend enorme vreugdevuren waarop brandoffers werden gebracht aan de goden, godinnen, schimmen en doden. Alles werd versierd met groenblijvende takken en twijgen, die gezien werden als symbool van vruchtbaarheid en verjager van heksen, geesten en ziekte. Niet alleen de Germanen kenden deze midwinterfeesten en symboliek, ook Romeinen, Egyptenaren en nog veel meer volken vierden in de winter dit 'feest van het licht.'

1 Zonnewende}

Zonnewende
Het middelpunt tussen beide zonnewendes wordt bereikt als de zon precies boven de evenaar staat. Er is dan sprake van een equinox of nachtevening. Dag en nacht zijn dan overal op aarde even lang. (Ostara & Mabon).

De zonnewende die in de winter, op de kortste dag plaatsvindt, rond 22 december, en de winter inluidt, heet ook wel de winterzonnewende of midwinter.

Voor onze voorouders is het verschijnsel van de zonnewende waarschijnlijk zeer van belang geweest. Daarom werden er feesten gevierd tijdens beide gebeurtenissen. Deze feesten spelen in diverse moderne culturen nog steeds een rol. Bij de Romeinen vierde men op 21 december de Saturnalia. Al duizenden jaren wordt de winterzonnewende als feest gevierd, en in vele culturen, omdat het een keerpunt inhoudt van het licht. Een van de gebruiken tijdens dit feest was, om veel licht te maken, in de vorm van kaarsen, lampen en vuren. Aangezien deze tijd de donkerste en koudste is van het jaar, ligt het maken van licht en vuur uit praktisch oogpunt ook voor de hand. Een van de namen van het feest is Yule of Joel.

2 Mithrascultus}

Mithrascultus
Volgens de overlevering werd Mithras op 25 december uit een rots geboren. Zijn belangrijkste heldendaad was het doodsteken van de krachtige oerstier, waardoor het heil aan de mensheid werd geschonken. Toen zijn dolk dit mannelijke dier in hals raakte, stroomde er het magische bloed uit. Uit dit bloed ontstond het heelal en al het leven erin. De sterren van de melkweg waren de zielen van de overledenen. Na een heilige maaltijd voer Mithras in een door paarden getrokken kar ten hemel.
Waarschijnlijk vierden de gelovigen al deze gebeurtenissen uit het leven van Mithras. Zeker is dat het belangrijkste feest ter ere van de stierdoding was omdat hierdoor scheppende en magische krachten ontstonden. De afbeelding van dit heilsgebeuren stond in elke tempel centraal.
De heilige maaltijd werd regelmatig door de volgelingen herhaald. Brood en wijn werden gewijd en werden zo voor de gelovigen vlees en bloed van de oerstier. Het nuttigen ervan gaf magische krachten. In het oude Rome waren een aantal kleine tempelgrotten aan Mithras gewijd. In zo’n tempel werd het heelal nagebootst. Het plafond was meestal blauw, versierd met een soort sterren: kleine versieringen of openingen zodat het licht van boven naar beneden kwam. Meestal wordt Mithras afgebeeld als een jongeman met een dolk in de rechter hand. In de linker hand heeft hij vaak een ander attribuut: een wereldbol, een toorts, een boog met pijl(en) of een bundel aren. Naast Mithras zijn zon, maan, sterren en sterrenbeelden te zien. De gelovigen werden geleidelijk ingewijd in de godsdienst die vol mysteries was. Ze kregen uitleg over onder andere de gebeurtenissen uit het leven van Mithras, de astrologie en het eeuwig leven. Dit eeuwig leven betrof zowel de natuur (bijvoorbeeld de steeds terugkerende vier seizoenen) als het voortbestaan van de zielen na de dood.

2 Sol}

Sol
In de vierde eeuw zorgden keizer Constantijn de Grote en de bisschoppen van de uit vervolging bevrijde vroege Kerk ervoor dat Kerstmis op 25 december zou worden gevierd. Op deze datum werd rond de Middellandse Zee tot dan toe de zonnegod vereerd onder vele verschillende namen zoals Ra in Egypte en Helios in Griekenland. In het late Romeinse Rijk was dit vooral de zonnegod Sol Invictus (=de onoverwinnelijke zon). Omdat Jezus het Licht van de Wereld genoemd werd (zie Joh. 1), zou Constantijn I - volgens bepaalde auteurs[bron?] - hebben besloten dat de geboorte van Christus op deze dag gevierd zou moeten worden. Bovendien - en dit feit is invloedrijker geweest bij de opkomst van de viering van de geboorte van Christus als Kerstmis - waren de dagen rond 25 december reeds de vrije feestdagen der saturnaliën.

Kerststal

Doorgaans wordt Franciscus van Assissi (1172-1226) genoemd als eerste bouwer van een kerststal. Hij was zo onder de indruk van de God die mens werd dat hij die gebeurtenis in alle eenvoud en menselijkheid wilde uitbeelden. Daartoe plaatste hij, in 1223, in het bos bij het stadje Greccio in Italië in een grot een kribbe met wat stro. Er werden een os en een ezel bij gezet en men hield er de kerstdienst rondom. De volgelingen van Franciscus, de Fransciscaanse Minderbroeders trokken overal heen om de boodschap van eenvoud en armoede uit te dragen. Daarbij namen zij ook de gewoonte om het kerstverhaal zo uit te beelden mee naar de Europese landen en later naar de kolonieën.

De gewoonte om 'uit losse figuren drie-dimensionaal opgebouwde groepen' uit te stallen (dat is de de definitie van een kerststal) kwam op in de zestiende eeuw. Doorgaans omvat zo'n groep: het kind in de kribbe liggend op stro, Maria en Jozef meestal geknield in aanbidding, een os en een ezel, die het kind verwarmen, soms ook aanbidden, herders met hun schapen, de drie wijzen uit het oosten, de kameel en een engel die Gods lof zingt. Bijna allen figuren uit Lucas 2, 1 - 20 en Mattheus 2, 1-12. Os en ezel worden daar niet vermeld, maar vormen een allusie aan Jesaja 1, 3 'een os kent zijn eigenaar, een ezel de kribbe van zijn meester, maar...mijn gemeente begrijpt mij niet' (Naardense Bijbel). De kamelen vormen een toespeling op Jesaja 66, 20 'Doen komen zullen zij al uw broeders uit de heidenvolken....op muildieren en kamelen'.

Anders dan je zou vermoeden is er in ons land gedurende het verleden weinig belangstelling geweest voor de kerststal. In de 16e eeuw weten we van een kerststal in de Dom van Utrecht en in de Nieuwe kerk van Delft maar veel meer hoor je er niet over.Het was kennelijk toch vooral een Zuid-Europees gebruik. In de 19e eeuw ging dat veranderen. Het zal te maken hebben met de gelijkstelling van het (contrareformatorische) rooms-katholicisme in ons land. (In 1853 werd Nederland weer een officieële r.k. kerkprovincie.) Er werden grote kerken gebouwd vooral in de neo-gothische stijl van die tijd. In de kerken wilden men ook kerstkribben neerzetten en betrok de figuren daarvoor uit Duitsland. Later ontstaan er kleine beeldenfabriekjes in het Duits-Nederlandse grensgebied: m.n. Venlo en Roermond. Deze 'gips-ateliers' gebruikten voor hun fabricageproces Duitse mallen (dikwijls van onze buren en van elkaar gestolen!). Pas in de jaren dertig van de 20e eeuw stond in praktisch elk r.k. huis een kerstgroep doorgaans zo'n gips-product waar de meesten van ons bij het woord 'kerststalletje' aan denken. Kinderen kregen vaak een stalletje in karton of gingen zelf aan het werk met de figuurzaag, waarvoor bepaalde tijdschriften jaarlijks een ontwerp boden. Slechts hier en daar kwam je kerstgroepen tegen die door gerenommeerde kunstenaars waren gemaakt. In de roerige jaren 60 van de vorige eeuw sneuvelden velen van die groepen of werden 'opgeleukt' d.w.z. witgeschilderd waardoor ze natuurlijk aan aantrekkelijkheid verloren.

Opvallend is dat de laatste tien, twintig jaren dit oude gebruik weer sterk opkomt en nu niet meer alleen voor behouden aan de rooms-katholieken. Ongetwijfeld zal aan deze revival de Wereldwinkel, die allerlei kerststallen uit verre landen in onze huiskamers brengt, hebben meegewerkt. Er is een groep verzamelaars al of niet aangesloten bij de internationale vereniging van vrienden van de kerststal, er zijn exposities en het 'kerstal-kijken' in allerlei kerken is weer helemaal terug. En zo zou je kunnen zeggen dat wie met de ogen van het hart kijkt naar zo'n aandoenlijk kerstgroepje, zich via de centrale figuur in de stal, de wereldburger Jezus, verbonden weet met alle mensen aan wie in de kerstnacht sjaloom, vrede wordt aangezegd.

Witte kerst
‘I’m Dreaming of a White Christmas‘: de song van Irving Berlin werd beroemd door de Amerikaanse zanger Bing Crosby. Maar sneeuwt het dan  vaak? In de vorige eeuw noteerde het KNMI in de Bilt maar zes witte kersten, dus zó gebruikelijk is het nou ook weer niet. De wens naar een witte kerst bestaat  nog niet zo lang. De Britse schrijver Charles Dickens (1812-1870) introduceerde een witte kerst in zijn boek ‘A Christmas Carol’. De vrek Scrooge komt net op tijd tot inkeer, opent op kerstochtend zijn raam, hoort de kerkklokken luiden en kijkt uit op een besneeuwde stad. Dickenskenner Philip Allingham van de Lakehead University in Ontario zegt in The Times dat een witte kerst ‘een verzinsel van Dickens is, omdat hij terugdacht aan zijn eigen verloren jeugd.’ Het klimaat was zacht in 1843, het jaar dat hij ‘A Christmas Carol‘ schreef, maar het was wel knap koud in het Engeland van zijn vroege jeugd.

Dickens werd in 1812 geboren: de twaalf jaren die volgden waren extreem koud. Zes van zijn eerste negen levensjaren beleefde de schrijver een witte kerst. In 1813 werd er zelfs een frost fair op de bevroren Theems gehouden. Zijn vader moest in die jaren de gevangenis in, omdat hij zijn schulden niet kon betalen. Eind 19e eeuw was het in het Victoriaanse Engeland not done voor de bourgeoisie om kerstmis te vieren, maar ‘A Christmas Carol’ bracht daar verandering in. In 1840 liet Prins Albert kerstbomen overkomen, nadat Dickens daar een populair stuk over schreef. Vanaf 1900 verschijnen de eerste kerstkaarten met besneeuwde taferelen.

Kerstman
Hoewel de kerstman in Amerika is ontstaanm heeft Amerika de kerstman te danken aan Nederlanders. Om de tijd van de kolonisten zijn veel Nederlanders naar Amerika getrokken. Met de Nederlanders kwam sinterklaas mee, de naam sinterklaas is in het Amerikaans Santa Claus geworden. Het beeld van de kerstman als vrolijke man met een witte baard is ontstaan door een Nederlandse professor Clement Moore die als kolonist in Ney York kwam wonen. In 1882 schreef hij een gedicht voor zijn konderen 'it was the night before christmas' en beschreef sint nicolaas daarin als een vrolijke man met rode wangen en rode neus en een witte baard, dit gedicht werdt een jaar later in een Amerikaans weekblad gepubliceerd. Toen het gedicht 20 jaar later werd herdrukt met een tekening erbij van de goedheiligman werdt deze tekening de basis voor de kerstman die we nu kennen.

Ook Coca Cola heeft een belangrijke rol gehad bij het ontstaan van het huidige beeld van de kerstman. De oorspronkelijke versie die door de kolonisten werdt meegenomen had het uiterlijk van onze sinterklaas. In Coca Cola reclame campagnes in de jaren 30 werdt de mijter vervangen door een muts en de rode mantel door een rood pak in de kleur rood van Coca Cola.

Rudolph is in 1939 door Robert L. May gecreeerd. Hij schreef een verhaal over een mistige kerstnacht waarin de kerstman niets meer kon zien. Toen zag hij in de verte een rood licht schijnen, hij ging er op af en kwam tot stilstand bij een rendier met een helder rode neus. Rudolph leidde de de kerstman veilig door de mistige nacht. Het lied Rudolph the red nosed reindeer van Johnny Marks verscheen in 1949.

5 Kerstboom}

Kerstboom
Over de ouderdom van het gebruik van de kerstboom lopen de bronnen zeer uiteen. Het heeft waarschijnlijk een Oudgermaanse oorsprong, waarbij de boom (eik) centraal stond in een midwinterviering (eigenlijk de kortste dag). Mogelijk werd die boom dan verlicht.

De christelijke kerken, en vooral de Rooms-katholieke Kerk, hebben de kerstboom lange tijd geweerd. De kerstboom heeft met de inhoud van het christelijke Kerstfeest niets te maken. Opvallend genoeg zijn het juist hun negentiende-eeuwse geestverwanten die ervoor hebben gezorgd dat de kerstboom in Nederland ingang vond. In de negentiende eeuw heeft het Réveil een belangrijke rol gespeeld bij de introductie van deze kerstboom. Kenden in eerste instantie alleen rijke gezinnen het gebruik van een spar in huis, de zondagsschool heeft hem brede populariteit gebracht. De zondagsschool, opgericht door figuren uit het Réveil, was niet alleen een geschikte manier om het evangelie te verspreiden maar ook om armen van middelen te voorzien. Sindsdien staat de kerstboom volgens sommige kerken symbool voor 'het Licht'.

De katholieke kerk heeft haar eigen christelijke betekenis aan de boom gegeven. De driehoekige vorm van de kerstboom zou de heilige drie-eenheid vertegenwoordigen van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest.

In 2009 baarde de Haagse Hogeschool opzien met de maatregel om dat jaar voor het eerst geen kerstboom te plaatsen, vanwege het 'internationale karakter en de diversiteit' binnen de school. De school vond een kerstboom 'redelijk gerelateerd (...) aan een christelijk feest' en hing alleen slingers en lampjes op, naar het thema 'licht en warmte', dat volgens de directie door iedereen op zijn eigen manier kan worden ingevuld.[3] Studenten besloten daarop zelf kerstbomen in het schoolgebouw neer te zetten.

5 Kerstbal}

Kerstbal
Een kerstbal is een ornament dat in de kerstboom wordt gehangen.

In een kerstboom hangen vaak tientallen kerstballen. Kerstballen zijn oorspronkelijk van geblazen glas, maar worden, vanwege de breekbaarheid, ook van kunststof gemaakt. Met name de rage om kerstverlichting en bomen in de tuin te plaatsen heeft hiermee te maken.

De oorspronkelijke kerstbal is van glas en aan de binnenzijde voorzien van een laagje metaal (vaak zilver). Meestal is een kerstbal dan ook spiegelend. De oorsprong van de kerstbal lijkt de heksenbal te zijn, die vroeger in huis aan de lamp hing of in de tuin in de borders lag. Doordat men geloofde dat heksen geen spiegelbeeld hadden, kon men via de spiegelende bal makkelijk een heks herkennen als die zich in huis bevond. De zilveren ballen in de tuin hadden voornamelijk een decoratief doel.

De oorsprong van de bal als versiering in de kerstboom heeft te maken met de opkomst van de glasblazerij in Oost-Europa. Men ging steeds vaker glazen ballen gebruiken in plaats van vergulde noten, rode appeltjes en koek. Voordat de kerstbal in de negentiende eeuw bij rijke mensen in de kerstboom kwam, werd de kerstboom versierd met papieren slingers en geknipte papieren figuren. De piek was onbekend. Meestal werd de boom bekroond met een ster.

Het zetten van een kerstboom was vóór de negentiende eeuw in Nederland een zeldzaamheid. Het gebruik is eigenlijk Duits en waarschijnlijk via middenstanders, Duitse banketbakkers in Amsterdam bijvoorbeeld, in Nederland bekend geraakt.

Deze opdracht heb ik ergens gevonden, ik weet alleen niet meer waar.